Lịch sử hình thành Kế toán Quản trị và "làn gió mới" sắp tới

Qua hơn 200 năm phát triển trên toàn cầu, kế toán quản trị đã trở thành một yếu tố quan trọng không thể thiếu trong việc quản lý doanh nghiệp. Tuy nhiên, tại Việt Nam, sau hơn gần 30 năm phát triển, kế toán quản trị vẫn chưa thực sự hiểu rõ và áp dụng đúng cách, thường chỉ dừng lại ở việc lập kế hoạch và quản trị chi phí, không tạo ra giá trị gia tăng cho doanh nghiệp như mong đợi. Việc hiểu sai về nội dung và cách thức xây dựng kế toán quản trị làm cho nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn trong việc nghiên cứu và áp dụng.

Có nhiều nghiên cứu đã được tiến hành về lịch sử phát triển kế toán quản trị tại từng quốc gia, cũng như tổng quan về sự tiến hóa của nó trên phạm vi toàn cầu. Dưới mọi góc độ và quan điểm, kế toán quản trị đều được coi là một phần không thể thiếu trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, phản ánh nhu cầu thông tin của các nhà quản trị.

1. Lịch sử hình thành và phát triển của kế toán quản trị

Lịch sử hình thành và phát triển của kế toán quản trị là một chặng đường dài và đầy ý nghĩa trong lịch sử của ngành kế toán. Từ những ngày đầu tiên của sự ra đời của kế toán quản trị cho đến những tiến bộ hiện đại, quá trình này đã chứng kiến sự thay đổi sâu sắc không chỉ về phạm vi và nội dung mà còn về vai trò và tầm quan trọng của nó trong quản lý doanh nghiệp. Có thể hệ thống hóa và cụ thể các bước phát triển cơ bản của kế toán quản trị với những vị trí như sau:

1.1. Kế toán chi phí

Trong giai đoạn đầu tiên của sự phát triển của kế toán quản trị, hay còn gọi là Kế toán chi phí - xuất hiện lần đầu tiên trong thời kỳ cuộc Cách mạng công nghiệp tại Anh, lan rộng ra các quốc gia khác ở châu Âu và Mỹ. Thời kỳ này đánh dấu sự bùng nổ của ngành công nghiệp sản xuất hàng loạt, khi mà sản phẩm được sản xuất ra đến đâu thì được tiêu thụ hết đến đó. Điều này dẫn đến sự hình thành và thống trị của các tập đoàn và định chế kinh tế.

Tuy nhiên, trong giai đoạn này, nhà quản trị các doanh nghiệp chưa đặt nhiều sự chú ý vào việc cạnh tranh với các đối thủ, mà thay vào đó, họ tập trung vào việc xác định và kiểm soát chi phí nhằm mục đích đo lường hiệu quả và xác định lãi lỗ.

1.2. Kế toán quản trị truyền thống

Từ những năm 1950, Kế toán quản trị truyền thống xuất hiện và phát triển rộng rãi, thị trường bắt đầu trải qua sự cạnh tranh mạnh mẽ hơn. Trong thời kỳ này, nhu cầu về thông tin để ra quyết định điều hành, mang tính tác nghiệp của nhà quản trị tăng lên đáng kể. Nhà quản trị phải đối mặt với những quyết định quan trọng như xác định số lượng sản phẩm cần sản xuất để đạt lợi nhuận tối ưu, quyết định giữa việc mua sản phẩm từ nhà cung cấp hay tự sản xuất cũng như quyết định về việc tiếp tục hoặc tạm dừng quá trình sản xuất.

Đây là giai đoạn quan trọng đánh dấu sự tiến bộ của kế toán quản trị khi nó bắt đầu chuyển từ việc chỉ xác định chi phí sang việc hỗ trợ nhà quản trị trong việc ra quyết định chiến lược và tối ưu hóa hiệu suất sản xuất.

1.3. Kế toán quản trị chiến lược

Trong giai đoạn Kế toán quản trị chiến lược, nền kinh tế phát triển đẩy mạnh sự cạnh tranh, đòi hỏi các nhà quản trị phải có chiến lược phát triển dài hạn để giữ vững và tăng cường lợi thế cạnh tranh, đồng thời xây dựng các cơ chế phòng ngừa rủi ro cả trong ngắn và dài hạn.

Đây là giai đoạn mà thông tin được coi là yếu tố then chốt trong việc định hình chiến lược, ra quyết định và giám sát việc thực hiện chiến lược. Nhà quản trị cần thông tin từ cả nội bộ và bên ngoài doanh nghiệp để định hình chiến lược hiệu quả. Thông tin này bao gồm những nghiên cứu về đối thủ cạnh tranh và khách hàng, giúp họ hiểu rõ hơn về môi trường cạnh tranh và nhu cầu của thị trường. Ngoài ra, những thông tin liên quan đến giá trị cổ đông cũng rất quan trọng để nhà quản trị có thể đưa ra những quyết định chiến lược phù hợp với lợi ích của cổ đông và tạo ra giá trị cho doanh nghiệp.

1.4. Kế toán bền vững

Kế toán bền vững, hay còn được gọi là "kế toán phát triển bền vững", là một lĩnh vực chuyên sâu đề cập đến các yếu tố vĩ mô quan trọng bao gồm môi trường, xã hội và kinh tế. Mục tiêu chính của Kế toán bền vững là sản xuất báo cáo phát triển bền vững của doanh nghiệp, mô tả chi tiết các hoạt động của doanh nghiệp ảnh hưởng đến các yếu tố môi trường, xã hội và kinh tế xung quanh.

Lịch sử của Kế toán bền vững bắt đầu cách đây khoảng hơn 20 năm, khi nó được coi là một phần của kế toán tài chính, tập trung vào việc cung cấp và thuyết minh các thông tin phi tài chính cho các bên liên quan bên ngoài doanh nghiệp như cổ đông, nhà sáng lập và các cơ quan chính phủ.

Theo thời gian, Kế toán bền vững trở thành một dạng của kế toán quản trị, phục vụ cho nhà quản trị nội bộ trong việc đưa ra quyết định và thiết lập các chính sách mới liên quan đến các hoạt động của doanh nghiệp. Điều này thể hiện sự tiến bộ và phát triển của kế toán bền vững, từ việc chỉ tập trung vào bên ngoài đến việc phục vụ cả bên trong doanh nghiệp

Trong giai đoạn Kế toán bền vững, do sự phát triển của kinh tế - xã hội, các doanh nghiệp ngày nay phải đối mặt với nhiều yêu cầu và kỳ vọng mới ngoài việc chỉ tập trung vào việc tạo ra lợi nhuận cho chủ sở hữu và nhà đầu tư. Các doanh nghiệp cũng được kỳ vọng:

Các công ty lớn trên thế giới đã phải đối mặt và thực hiện các kỳ vọng và trách nhiệm này thông qua việc tích hợp các mục tiêu bền vững vào chiến lược kinh doanh của mình và áp dụng các biện pháp thiết thực để đạt được những mục tiêu này.

Các dạng thức của kế toán quản trị đã được trình bày trên đây phản ánh sự phát triển linh hoạt của nó, sự thích ứng với các giai đoạn phát triển của kinh tế - xã hội cùng với sự nhận thức ngày càng cao về các yếu tố khác ngoài kinh tế như môi trường và xã hội.

Trong thế giới kinh doanh hiện nay, không chỉ việc tối ưu hóa lợi nhuận dài hạn cho các chủ sở hữu, mà còn cần phải có trách nhiệm với môi trường, xã hội và nền kinh tế mà doanh nghiệp đang hoạt động trong đó. Các bước phát triển của kế toán quản trị không tuân theo quy luật phủ định, nghĩa là các dạng thức kế toán quản trị ở mức cao không phủ định hoặc loại bỏ các dạng thức ở mức thấp. Thay vào đó, chúng tồn tại trong một mối quan hệ tương hỗ, đồng thời cùng tồn tại trong một doanh nghiệp.

Tuy nhiên, sự hiện diện của từng dạng thức kế toán quản trị lại phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau và không phải tất cả các doanh nghiệp đều cần phải áp dụng tất cả các dạng thức kế toán quản trị đã được nêu trên.

2. Những yêu cầu và thách thức đặt ra với người làm kế toán quản trị trong từng giai đoạn phát triển

Từ những ngày đầu khởi nguồn đến hiện đại, kế toán quản trị trở thành trụ cột quyết định trong quản trị doanh nghiệp. Trong từng giai đoạn, người làm kế toán quản trị phải đối mặt với những yêu cầu khác nhau, từ việc chỉ đơn giản là kiểm soát chi phí cho đến việc thúc đẩy chiến lược phát triển bền vững.

3. Những xu hướng và động lực đòi hỏi sự thay đổi của kế toán quản trị trên thế giới

Lĩnh vực Kế toán quản trị đang chứng kiến những bước chuyển mình đáng kể, được thúc đẩy bởi những yếu tố tác động mạnh mẽ.

1. Toàn cầu hóa, đa phương hóa: Đây là một xu hướng ngày càng tăng về cạnh tranh toàn cầu, mạng lưới doanh nghiệp thương mại và tầm quan trọng ngày càng lớn của thị trường chứng khoán. Các doanh nghiệp ngày nay phải hoạt động trong một môi trường đa dạng và cạnh tranh, nơi mà thông tin phải được thu thập và phân tích một cách chính xác để ra quyết định chiến lược. Kế toán quản trị cần phải đáp ứng nhu cầu này bằng cách cung cấp thông tin chiến lược và hỗ trợ quản lý trong việc ra quyết định chiến lược và phân bổ nguồn lực.
2. Sự phát triển của công nghệ thông tin: Công nghệ thông tin đang thúc đẩy sự biến đổi lớn trong mọi khía cạnh của kinh doanh và quản lý. Với sự ra đời của nền kinh tế số, dữ liệu đã trở thành một nguồn lực quan trọng và không thể thiếu trong quản lý doanh nghiệp. Kế toán quản trị phải thích ứng với công nghệ thông tin mới, sử dụng các công cụ và hệ thống thông tin hiện đại để thu thập, xử lý, và phân tích dữ liệu một cách hiệu quả.
3. Nền kinh tế tri thức: Trong một nền kinh tế tri thức, sự sáng tạo và sử dụng nhiều chất xám trở thành yếu tố quyết định cho sự phát triển và cạnh tranh của doanh nghiệp. Kế toán quản trị không chỉ đơn thuần là những con số mà còn phải đóng vai trò là người đưa ra những phân tích chiến lược, dự báo xu hướng, và tạo ra các giải pháp sáng tạo cho doanh nghiệp. Họ phải có khả năng hiểu biết sâu rộng về môi trường kinh doanh, sử dụng nhiều phương pháp phân tích và đánh giá khác nhau để giúp doanh nghiệp tối ưu hóa hiệu suất và tạo ra giá trị cho cổ đông và khách hàng.

"Chức năng của Kế toán Quản trị đã trải qua một sự thay đổi đáng kể, với sự chú ý của nó dần dần được định hướng gần hơn đến mục tiêu dài hạn của doanh nghiệp. Trong thời đại hiện nay, kế toán quản trị làm việc với dữ liệu tài chính, đồng thời tập trung vào các dữ liệu phi tài chính, nhằm đưa ra các chỉ số hàng đầu về hiệu quả tài chính và kinh doanh trong tương lai.

Thông qua việc phân tích dữ liệu phi tài chính, kế toán quản trị giúp doanh nghiệp có cái nhìn tổng quan về môi trường hoạt động bên ngoài, bao gồm cả thị trường và đối thủ cạnh tranh. Những thông tin này giúp doanh nghiệp đánh giá được vị thế cạnh tranh, hỗ trợ trong việc định hình chiến lược kinh doanh dài hạn và đưa ra các quyết định chiến lược phù hợp."

Taipaleenmaki và Ikaheimo, 2013.

3.1. Những thách thức và cơ hội mới

Trong thế giới hiện đại đầy cạnh tranh và không ngừng biến đổi, Kế toán Quản trị đang đối mặt với áp lực lớn từ sự toàn cầu hóa, phát triển công nghệ thông tin và sản xuất. Để đối phó với những thách thức này, kế toán quản trị cần mở rộng phạm vi hoạt động và chú trọng nhiều hơn đến môi trường bên ngoài.

"Các kỹ thuật kế toán quản trị hiện đại cần tập trung vào cung cấp thông tin chiến lược về khách hàng, đối thủ cạnh tranh, thị trường và môi trường kinh doanh bên ngoài, cũng như định hướng tương lai của tổ chức" - Chenhall, 2005.

Những điều trên cho phép các tổ chức đáp ứng một cách hiệu quả hơn đối với nhu cầu của khách hàng, hỗ trợ nhà quản lý ra quyết định thông minh và quản lý hiệu quả chuỗi giá trị của tổ chức. Điều này đã được nhấn mạnh bởi Cokins vào năm 2016.

Kế toán quản trị đang trải qua một quá trình phát triển và thay đổi đáng kể trong hầu hết các lĩnh vực hoạt động của tổ chức. Áp lực từ sự cạnh tranh gay gắt và sự tiến bộ của công nghệ trong bối cảnh toàn cầu hóa đang đẩy các tổ chức phải nắm bắt thông tin một cách nhanh chóng và chính xác hơn để duy trì lợi thế cạnh tranh.

Nhận thức được tầm quan trọng của việc thích ứng với môi trường kinh doanh đang thay đổi, các tổ chức đang tiến hành điều chỉnh thực tiễn của kế toán quản trị hiện đại. Điều này bao gồm việc tối ưu hóa quy trình, cải thiện công nghệ thông tin, và tăng cường khả năng phân tích dữ liệu để đáp ứng những nhu cầu thay đổi của thị trường và khách hàng.

3.2. Vượt qua những giới hạn của Kế toán truyền thống

Để vượt qua những hạn chế của Kế toán truyền thống, Kế toán quản trị hiện đại cần tiến xa hơn định hướng nội bộ truyền thống và chú trọng đến môi trường và các yếu tố ngoại cảnh.

Các kỹ thuật kế toán quản trị tiên tiến được áp dụng để thu thập và phân tích thông tin chiến lược, giúp các tổ chức xác định và tận dụng những cơ hội mới cũng như đối mặt với thách thức. Như đã chỉ ra bởi Chenhall vào năm 2005, điều này giúp các tổ chức tạo ra lợi thế cạnh tranh và nâng cao hiệu quả hoạt động của mình trong một môi trường kinh doanh ngày càng phức tạp và đa dạng.

3.3. Những áp lực và trách nhiệm khác

Áp lực ngày càng tăng từ các bên liên quan đòi hỏi các tổ chức phải chịu trách nhiệm về tác động môi trường từ các hoạt động của họ. Điều này vừa ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh vừa tác động đến cách các tổ chức tiếp cận và thực hiện kế toán quản trị.

Những thay đổi trong kế toán quản trị ngày nay tập trung vào việc thu thập và phân tích dữ liệu tài chính đồng thời chú trọng đến các vấn đề về tính bền vững và tuần hoàn. Các tổ chức cần tích hợp các phương pháp kế toán quản trị mới nhằm đo lường và đánh giá tác động của hoạt động kinh doanh lên môi trường, từ đó tạo ra các chiến lược và biện pháp cụ thể để giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực và thúc đẩy phát triển bền vững.

3.4. Vai trò chiến lược

Vai trò của Kế toán quản trị đã mở rộng ra và liên quan đến quy trình quản trị chiến lược trong tổ chức. Kế toán quản trị với vai trò là người tham gia vào quá trình thiết lập và thực hiện chiến lược của tổ chức, đóng góp vào việc lựa chọn mục tiêu chiến lược, phân bổ các nguồn lực cho quản trị và đo lường thành quả của tổ chức.

Với sự hỗ trợ từ công nghệ thông tin (CNTT), các phần mềm, trí tuệ nhân tạo (AI) và nhiều công cụ tiện ích khác, công việc của kế toán ngày càng được tự động hóa và tối ưu hóa. Giúp tăng cường hiệu suất làm việc, giảm thiểu thời gian xử lý, và nâng cao độ chính xác trong quá trình xử lý dữ liệu so với trước đây.

Nhờ vào các công nghệ tiên tiến này, kế toán quản trị có thể thực hiện nhiều nhiệm vụ phức tạp hơn, đồng thời tập trung vào việc phân tích và cung cấp thông tin chiến lược để hỗ trợ quản lý tổ chức đưa ra các quyết định chiến lược một cách thông minh và hiệu quả.

4. Kế toán quản trị tại Việt Nam

Thuật ngữ "kế toán quản trị" đã mới xuất hiện tại Việt Nam trong khoảng 15 năm gần đây và đã thu hút sự quan tâm của các doanh nghiệp. Một số doanh nghiệp tại Việt Nam đã bắt đầu áp dụng và phát triển hệ thống kế toán quản trị riêng cho mình.

4.1. Kế toán quản trị và những quy định pháp luật liên quan

Sự mở đầu của quá trình áp dụng kế toán quản trị tại Việt Nam bắt đầu từ khi Luật Kế toán Việt Nam được Quốc hội thông qua vào ngày 17/6/2003, có hiệu lực từ ngày 01/01/2004.

Tại điều 3, khoản 4 trong bộ luật này quy định về kế toán quản trị ở các đơn vị như việc thu thập, xử lý và cung cấp thông tin tài chính theo yêu cầu và quyết định kế toán trong nội bộ đơn vị kế toán. Tuy nhiên, cho đến thời điểm đó, việc thực hiện kế toán quản trị vẫn chưa được định rõ và hướng dẫn cụ thể, dẫn đến sự mơ hồ trong việc hiểu và áp dụng kế toán quản trị ở các doanh nghiệp.

Động thái đầu tiên thể hiện sự quan tâm của cấp nhà nước đối với việc thực hiện kế toán quản trị là vào ngày 16/01/2006, khi Bộ Tài chính tổ chức lấy ý kiến về việc ban hành thông tư hướng dẫn về thực hiện kế toán quản trị tại trường Đại học Kinh tế TP.HCM.

Sau đó, vào ngày 12/6/2006, Thông tư số 53/2006/TT-BTC của Bộ Tài Chính về hướng dẫn áp dụng kế toán quản trị trong doanh nghiệp được ban hành, nhằm hướng dẫn cho các doanh nghiệp thực hiện kế toán quản trị. Kể từ khi được áp dụng, kế toán quản trị chưa có sự phát triển đồng đều, vẫn đang tìm kiếm hướng đi và phát triển, tuy vẫn chưa có tổ chức nào có đủ kỹ năng và kinh nghiệm để cung cấp sự tư vấn chuyên sâu về việc xây dựng hệ thống kế toán quản trị.

Các doanh nghiệp cũng vẫn gặp khó khăn trong việc áp dụng kế toán quản trị do sự xa vời về mặt lý luận và vận hành.

4.2. Sự “tiến hóa” của kế toán quản trị tại Việt Nam

Theo sự tiến hoá tổng quát, việc áp dụng kế toán quản trị tại Việt Nam ban đầu tập trung vào việc lập kế hoạch (dự toán ngân sách) và quản trị chi phí.

Phương pháp lập kế hoạch đã bắt đầu được phát triển từ những năm 1985, tuy nhiên ban đầu nó còn đơn giản và chưa chính xác. Sau khi kinh tế tư nhân phát triển, việc lập kế hoạch để đáp ứng nhu cầu hoạch định của các doanh nghiệp mới được phát triển mạnh mẽ. Có nhiều phương pháp khác nhau được sử dụng trong việc lập kế hoạch ở các doanh nghiệp, nhưng chủ yếu có hai cách tiếp cận chính:

• Cách tiếp cận đầu tiên là dựa trên sự tăng trưởng. Các doanh nghiệp thường dựa vào sự phát triển của công ty và các dữ liệu quá khứ để ước lượng kế hoạch thực hiện cho tương lai. Phương pháp này phổ biến vì nó dễ thực hiện và ước lượng tương đối chính xác, đặc biệt là trong lĩnh vực sản xuất.
• Cách tiếp cận thứ hai là dựa vào mục tiêu của doanh nghiệp. Các doanh nghiệp đặt ra mục tiêu tăng trưởng và sau đó xác định kế hoạch hành động để đạt được mục tiêu đó. Phương pháp này thường được sử dụng trong các doanh nghiệp dịch vụ.

Tuy nhiên, rất ít doanh nghiệp kết hợp cả hai phương pháp trên do sự phức tạp trong việc lượng hoá dữ liệu kế hoạch và hạ tầng thông tin chưa đủ phát triển.

Hệ thống quản trị và kiểm soát chi phí cũng được hình thành theo nhu cầu của các doanh nghiệp, song việc này chủ yếu tập trung vào việc quản trị chi phí thay vì lập kế hoạch. Bởi vì, việc quản lý chi phí thường chỉ tập trung vào một số khoản chi phí lớn như quảng cáo, vận chuyển và lương, đặc biệt là trong lĩnh vực sản xuất.

Tính đến thời điểm hiện tại, kế toán quản trị tại Việt Nam vẫn tập trung chủ yếu vào việc lập kế hoạch và quản trị chi phí, chưa đạt được giá trị gia tăng đáng kể cho các doanh nghiệp. Sự hiểu sai về kế toán quản trị từ nội dung đến cách thức xây dựng vẫn khiến nhiều doanh nghiệp còn mơ hồ khi nghiên cứu và áp dụng.

5. Nhân sự kế toán quản trị Việt Nam cần phải chuẩn bị những gì trước những thách thức mới trong tương lai?

Đối mặt với những thách thức mới đầy phức tạp và không chắc chắn trong tương lai, nhân sự Kế toán Quản trị tại Việt Nam đặt ra câu hỏi: "Chúng ta cần chuẩn bị những gì để đối phó với những thách thức sắp tới?" - Điều này đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng, linh hoạt và sáng tạo từ phía các nhân sự, cũng như sự hỗ trợ và hướng dẫn từ các tổ chức và cơ quan chức năng.

Trước bức tranh đầy thách thức, việc đặt ra câu hỏi về sự chuẩn bị trở nên càng trở nên cấp thiết và cần thiết hơn bao giờ hết. 

5.1. Cập nhật kiến thức và kỹ năng

Đối với sự phát triển liên tục của ngành Kế toán quản trị, nhân sự cần cập nhật kiến thức và kỹ năng mới, bao gồm cả các tiến bộ công nghệ và thay đổi trong quy định pháp luật liên quan.

Sự chủ động trong việc tìm kiếm và áp dụng các giải pháp mới, kỹ thuật tiên tiến và công nghệ hiện đại sẽ giúp nhân sự Kế toán quản trị không chỉ vượt qua được những thách thức, mà còn tạo ra cơ hội mới để phát triển và thành công trong tương lai.

Việc cập nhật các kiến thức nền tảng kế toán quản trị được chuẩn hóa theo tiêu chuẩn quốc tế cũng là một trong những "hành trang" thiết yếu. Đó cũng là lý do vì sao những chứng chỉ Kế toán Quản trị danh giá như chứng chỉ U.S. CMA đang dần trở thành "chuẩn mực" mới cho nhân sự ngành Kế toán Quản trj. (Tim hiểu về CMA)

5.2. Nâng cao khả năng phân tích và dự báo

Đối mặt với môi trường kinh doanh không chắc chắn, nhân sự kế toán quản trị cần phải có khả năng phân tích dữ liệu và dự báo tình hình tài chính, giúp doanh nghiệp thích ứng, đưa ra các quyết định chiến lược.

5.3. Phát triển kỹ năng giao tiếp và lãnh đạo

Kế toán quản trị không chỉ là về số liệu mà còn liên quan đến giao tiếp và lãnh đạo. Nhân sự cần phát triển kỹ năng giao tiếp hiệu quả để truyền đạt thông tin kế toán một cách rõ ràng và thú vị cho các bộ phận khác trong tổ chức.

5.4. Tạo ra giá trị thêm

Thay vì chỉ tập trung vào báo cáo tài chính, nhân sự kế toán quản trị cần phải tham gia vào việc tạo ra giá trị thêm cho doanh nghiệp thông qua việc phân tích chi phí, tối ưu hóa quy trình và đề xuất các cải tiến.

Trên đây là những tóm tắt sơ lược lịch sử hình thành kế toán quản trị cũng như những xu hướng mới của ngành trong nền kinh tế hiện đại ngày nay. Hy vọng bạn đọc đã có thêm những góc nhìn sâu sắc hơn về ngành cũng như có thêm cho mình những định hướng nghề nghiệp phù hợp. Hãy tiếp tục theo dõi các bài viết mới nhất từ SAPP Academy để câp nhật nhiều hơn nữa những kiến thức hữu ích.